مشهد، صد سال پیش از انقلاب
کتاب «نفوس ارض اقدس»مجموعه ای ست شامل آمار خانه
به خانه محلات ششگانۀ مشهد قدیم که در سال 1295-6 هجری قمری برابر 1257
شمسی و 1878 میلادی در زمان حکومت رکن الدوله برادر ناصرالدین شاه قاجار در
خراسان فراهم آمده است.
راهبر این آمارگیری یکی از دولتمردان دانش آموختۀ مدرسۀ دارالفنون، زین العابدین میرزای قاجار
بوده است او همدوره و رقیب صنیع الدوله مولف مطلع الشمس (سفرنامه
ناصرالدین شاه به خراسان و مشهد) بود اما هیچگاه نتایج تحقیق خود را در
اختیار صنیع الدوله قرار نداد.
طبق شواهدی که تا کنون در دست است تا
پیش از این آمارگیری در مشهد، دو بار طی سالهای 1269 و1284 قمری در تهران
از منازل و دکاکین و نفوس آمارگیری شده بود و همچنین در مشهد در سالهای
1283 و1284 .
آمارگیری اولیه در تهران که پیش از صدور حکم میرزاحسنخان
سپه سالار انجام شد بسیار ناقص و کلی ست و حتی رقمی از جمعیت نفوس تهران
نمی‌دهد و فقط از دکاکین و منازل یاد کرده است؛ دومین آمارگیری تهران نیز
به صورت گزارش نویسی است و هر منزل و صاحبانش را توصیف کرده است . همچنین
آمارگیریهای اولیه مشهد نیز از تعداد دقیق نفوس خبر نمی‌دهند.
